O SAMAÍN

1.- QUE É O SAMAÍN?

O Samaín é unha festividade pagá de orixe celta que dominou Europa ata a conversión ao cristianismo, e que se celebra a noite do 31 de outubro ao 1 de Novembro.

O Samaín celebraba a fin da época das colleitas e marcaba o inicio do Ano Novo. Nesa data supúñase que o veo que separaba o mundo dos vivos do mundo dos mortos estaba tan difuso que os mortos introducíanse no mundo dos vivos.

2.- O SAMAÍN EN GALIZA

O Samaín deixou de celebrarse en Galiza nos anos 60 do s. XX dende cando esmoreceu practicamente e iniciouse nos anos 90 a súa recuperación, grazas ao labor investigador do mestre Rafael López Loureiro. López Loureiro era mestre en Cedeira e de aí que esta fora a primeira vila na que se empezara a celebrar de

novo esta festa.

3.- COMO ENTENDÍAN O MUNDO XS CELTAS?

Para os celtas o mundo iniciábase co Samaín (outubro-novembro) que marcaba a fin da época das colleitas e o inicio do Ano Novo e, polo tanto da Época Escura. Nesa data remataba o Ano Vello, que se iniciaba en Beltaine, que daba comezo á Época da Luz (abril-maio).

Para os celtas os puntos de “Dar a Volta” tiñan un carácter máxico (o encontro entre a mar e a beiramar, o tempo entre un día e outro,...), pero o máis potente de todos era o cambio de ano. Nese momento, no Samaín, o veo que separaba o mundo dos vivos e o mundo dos mortos era tan fino que calquera deses dous grupos podía introducirse no mundo do outro: os mortos entraban no mundo dos vivos e os vivos podían caer no mundo dos mortos.

4.- CAL É A ORIXE DOS COLONDROS?

Na cultura celta conservábanse as cabezas dos propios mortos e dos inimigos e durante a noite do Samaín, iluminábanse (ben amontoándoas ao redor dunha fogueira, ben colocándolle fachos ao redor) e incluso pintábanas. Esta tradición ten orixe na idea de que dese xeito rendíase homenaxe aos mortos e, polo tanto, evitábase que tomaran represalias contra os vivos. Ademais hai quen indica que o feito de quedar coa testa do inimigo tamén se baseaba en que así se recibía a súa enerxía. Así, co paso do tempo as caveiras foron substituídas, primeiramente, por nabos tallados e despois por cabazas tamén ornamentadas.

Os nomes destas caveiras varían segundo a zona: calacús polas Rías Baixas, caveiras de melón en Cedeira, calabazotes en Ortigueira, colondros en Ourense...etc.

5.- A RELACIÓN COS MILLADOIROS?

Partindo dese amontoamento de caveiras hai quen sinala que está a orixe dos milladoiros. Igual que en Samaín facíanse amontoamentos de caveiras, nas encrucilladas de camiños acugulábanse pequenos montóns de pedras aos que había o costume de engadir unha nova pedra ao pasar e pedir un desexo. O milladoiro máis famoso de Galiza é quizais o que se atopa preto de Santiago que posúe unha grande cruz de ferro. O feito de depositar unha pedra alí é signo de que non terás mala fortuna durante o que queda de viaxe, por iso os peregrinos soen levar unha pedra desde o seu lugar de orixe, ou ben a collen antes de chegar ao milladoiro.

6.- POR QUE COINCIDE CO DÍA DE TÓDOLOS SANTOS?

A festa en honor a Todos os Santos inicialmente celebrábase o 13 de Maio, que era o día da “Dedicación” da Capela de Todos os Santos da Basílica de San Pedro en Roma, pero o Papa Gregorio II (741) cambiouna ao 1 de Novembro, nun intento de cristianizar a festa pagá do Samaín que era moito máis factible, práctico e menos agresivo que intentar erradicar os costumes e tradicións do pobo.

7.- A RELACIÓN CO MAGOSTO!

Coa conquista do territorio por parte dos romanos, a noite do 31 de outubro foi substituída, pouco a pouco, pola festa de culto a Pomona, a deusa romana da colleita. A festividade consistía en dar as grazas polos alimentos recollidos da colleita que garantirían o alimento durante o ano. De aí deriváronse diferentes tradicións relacionadas coa colleita e os froitos do campo. Entre estas algunhas teorías indican que está o magosto galego, que consiste en comer o froito da terra como é a castaña tras un previo paso desta polo lume (que lembremos, ten unha consideración máxica, na cultura celta).

Curiosidade: Hai quen sostén que a orixe de tiznar a cara no magosto é unha tradición de orixe céltica-romana pois ese día, no Samaín, a poboación facía por confundirse cos mortos polo que se cubrían de follas e vexetación varia, así como se tiznaban a face.

8.- A ORIXE DO TERMO MAGOSTO

Hai quen a fai vir do latín *magnus (grande) *ustus (fogueira), “gran fogueira”; dentro dos cultos ígneos que, como a noite de San Xoán, marcaban o paso das estacións.

Outros, de *magus (mago, máxico) e *ustus (fogueira), “fogueira máxica”.

Outros do celta *mag (campo) e a latina *ustus (fogueira), “fogueira do campo”.

Outros indican que viría do proto-celta *Magon- (grande) e *glustu- (luz), “gran luz”; ou *Magon- (grande) e *ouxto- (frío), “grande frío”.

9.- A ORIXE DA FESTA

Hai coincidencia en considerar os magostos como unha festa de orixe pagá, relacionada coa fecundidade e o folclore do lume que marca o paso dos ciclos agrícolas, a modo de simbolismo de peche do ciclo solar. Como aconteceu con outras festividades pagás, terminou sendo cristianizada asociándoa ós Santos e Defuntos ou a San Martiño de Tours. Da cristianización desta festa nace a idea de que cada castaña comida era unha alma que se sacaba do purgatorio, e para que estas ánimas puidesen comer algo, sempre se deixaba algunha castaña entre as brasas.

10.- A RELACIÓN ENTRE O MAGOSTO E O LUME.

Existe constancia dalgunhas prácticas supersticiosas relacionadas coa crenza de que o lume ten vida propia e un certo carácter sagrado: nunca se debía cuspir sobre o lume, nin botar nel restos de comida ou calquera outra cousa. Non se debía matar o lume senón que cumpría deixar que as brasas se apagasen soas, pouco e pouco: críase que as ánimas viñan quentarse á noite no rescaldo.

As castañas do Magosto asábanse co Primeiro Lume que era o primeiro que se acendía coa entrada do Samaín e, segundo os celtas crían, de onde partían todo o resto dos lumes. Dese contacto co lume é de onde crían que arrincaba o poder máxico desas primeiras castañas e da celebración do Magosto. Esta festa que partía da celebración do Samaín era tan importante que se pensaba que quen non asistía perdía completamente a cordura.

11.- CANDO SE CELEBRA O MAGOSTO

O magosto realizábase tradicionalmente o 1º de novembro, se ben en Ourense, por maduraren máis tarde as castañas e por cristianizarse a festa, atrasouse ata o día 11, san Martiño. Na actualidade celébrase en calquera data comprendida entre a segunda quincena de outubro e a primeira de novembro, converténdose na festa do outono por excelencia, e incorpóranse diversos alimentos, coma chourizos e outros produtos elaborados nas matanzas do porco coincidentes con estas datas. Tampouco adoitan faltar as sardiñas asadas.

12.- A RELACIÓN CO SAN MARTIÑO

A cultura celta tiña no Samaín unha data clave, non só no máxico senón no mundo real. Nesta data facíanse unha serie de sacrificios que axudaban a amosar o respecto que merecían as deidades para gañar o seu favor e poder obter, ao ano seguinte, os alimentos suficientes. Porén esta tradición ten a súa orixe en que era o tempo óptimo para sacrificar aos animais para afrontar o duro inverno. O San Martiño, como festividade concreta, aparece coa chegada da tradición cristiá e celébrase concretamente o 11 de Novembro que é cando se realiza a matanza do porco, despois do chamado Veraniño de San Martiño co que se marca o inicio do frío inverno. A tradición cristiá conta que eses días nos que soben as temperaturas antes de entrar no inverno, débese a que Xesús así o fixo en agradecemento a San Martiño de Tours que, cando se atopaba na entrada de Amiens, cortou a súa capa para lla dar a un pobre que resultou ser Xesús.